Çöldeki Paris mi, yoksa karanlık bir kuyu mu? (İslam öncesi Arap toplumunda "cahiliye" kavramının yanlış anlaşılması üzerine)

Tarih, kazananlar tarafından yazılır. Bu yüzden bir dönem sona erip yenisi başladığında, eski döneme dair anlatılar genellikle karikatürize edilir, basitleştirilir ve ötekileştirilir. İslam öncesi Arap toplumu için kullanılan "Cahiliye" kavramı da, tarihsel süreçte anlam kaymasına uğramış, en yanlış bilinen terimlerden biridir. Bugün ortalama bir tarih okuruna o dönemi sorduğunuzda; okuma yazma bilmeyen, medeniyetten uzak, sadece putlara tapıp kız çocuklarını gömen "ilkel ve aptal" bir toplum hayal eder.

Oysa dönemin siyasi ve sosyal yapısına mercek tuttuğumuzda, karşıma çıkan tablo hiç de "cahil" bir toplum tablosu değil. Aksine; diplomasisi, şiiri, ticaret ağları ve senatosu olan son derece karmaşık ve sofistike bir yapı görüyorum.

Öncelikle dilbilimsel bir düzeltme yapmak gerekir. "Cahiliye" kelimesi, sanılanın aksine "bilgi eksikliğinden" türemez. Bu kelimenin kökü, "yumuşak huyluluk" kavramının zıttı olan "sertlik, kabalık, öfke ve barbarlık"tır. Yani o döneme bu ismin verilme sebebi insanların aptal olması değil; kabile fanatizminin, kan davalarının ve güçlünün zayıfı ezdiği sert sosyal kuralların hakim olmasıdır. Zihinsel bir karanlık değil, sert bir toplumsal hiyerarşi söz konusudur.

Bu toplumun zeka seviyesini anlamak için şiirlerine bakmak yeterlidir. İslam öncesi Arap toplumunda şiir, bugünün "medyası" idi. Ukaz Panayırı'nda düzenlenen şiir yarışmaları, Antik Yunan'daki retorik tartışmalarından aşağı kalır yanı olmayan entelektüel düellolardı. Kabe'nin duvarına asılan şiirler, o toplumun dil ve edebiyatta ulaştığı zirveyi gösterir. Kelimelerle dans eden, hafızası bu denli güçlü ve hitabeti bu kadar yüksek bir topluma "bilgisiz" demek, oryantalist bir sığlıktır.

Siyasi açıdan bakıldığında da Mekke, başıboş bir kabile yerleşimi değil, oligarşik bir Cumhuriyet görünümündeydi. Şehrin yönetimi tek bir kralın elinde değildi. "Darü'n-Nedve" adı verilen bir meclisleri vardı. Savaş kararları, ticaret anlaşmaları ve nikahlar burada, kabile reislerinin oylarıyla karara bağlanırdı. Bu yapı, Bizans ve Sasani gibi iki dev imparatorluğun arasında, İpek ve Baharat yollarını yönetebilecek kadar diplomatik zekaya sahipti. O dönemin liderlerinin komşu devletlerle kurduğu diplomatik ilişkiler incelendiğinde, ortada çok ciddi bir "Devlet Aklı" nüvesi olduğu görülür.

Sonuç olarak İslamiyet'in doğuşunu ve Muhammed'in getirdiği sistemin neden bu kadar büyük bir devrim yarattığını anlamak için, yıktığı yapıyı doğru analiz etmek gerekir. Muhammed, "aptal" bir topluma değil; zeki, kibirli, ticareti bilen ve kendi kurduğu ekonomik düzeni korumaya çalışan "güçlü" bir statükoya karşı mücadele etmiştir. Tarihi olayları teolojik romantizmle değil, sosyolojik gerçeklerle okuduğumuzda; meselenin bir zeka sorunu değil, bir sistem çatışması olduğu netleşecektir.

Coğrafya kaderdir, peki ya demografi?

Olayları nasıl isimlendirirsek, onları öyle algılarız. Bugün sınırlarımızdan içeriye kontrolsüzce akan milyonlarca insanı tanımlarken kullanılan "sığınmacı", "mülteci" veya "misafir" kelimeleri, ne yazık ki yaşanan gerçeği açıklamaya yetmiyor. Hatta bu kelimeler, asıl tehlikenin üzerini örten süslü birer şal gibi duruyor.

Çıplak gözle, hiçbir ideolojik gözlük takmadan baktığımda gördüğüm şey bir "göç" değil. Bunun adı; bir ülkenin yapısının, rızası dışında ve öngörülemez şekilde değiştirilmesidir. Yani, sessiz bir demografik işgaldir.

Bunu söylerken referansım güncel siyasetin kavgaları değil. Referansım, sosyolojinin babası İbn-i Haldun ve onun yüzyıllar öncesinden bugüne ışık tutan eseri Mukaddime.

Haldun, toplumları çok basit bir ayrımla ikiye ayırır: "Bedevi" (Göçebe/Çöl kültürü) ve "Hadari" (Yerleşik/Şehir kültürü). Ona göre bu iki kültürün dokusu, yaşam algısı, adalet anlayışı ve devlete sadakati taban tabana zıttır. Bedevi kültüründe sadakat "aşirete" iken, yerleşik kültürde sadakat "kurallara ve devlete"dir.

Bugün yaşadığımız sorun; sadece ekonomik yük veya sokaktaki asayiş sorunu değil. Sorun, Anadolu’nun yüzyıllar içinde damıttığı "yerleşik, hukuka dayalı" yaşam biçiminin; henüz ulus bilincine erişememiş, biat kültürüne dayalı bir sosyoloji tarafından aşındırılmasıdır.

Sıkça duyduğumuz "Entegre edeceğiz" lafı ise, siyaseten söylenmiş koca bir yanılgı. Entegrasyon; küçük bir grubun, hâkim ve büyük kültüre uyum sağlamasıdır. Ancak gelen kitle, nüfus yapısını değiştirecek kadar büyükse, orada entegrasyon olmaz, "çatışma" ve "gettolaşma" olur. Kendi gettolarını kuran, kendi yaşam kodlarını dayatan bir yapı, bizim toplumsal harcımızı sulandırır. Bu bir ırk meselesi değil, bir medeniyet tercihidir.

Burada iş "devlet aklı"na düşüyor. Ancak bazen duygusallıkla mantık birbirine karıştırılıyor. Şunu net bir şekilde konuşmak lazım: Devlet, soyut bir tüzel kişiliktir. Ruhu yoktur, sevabı yoktur, günahı yoktur ve en önemlisi; dini yoktur. Devletin tek bir pusulası vardır, o da adalettir.

Duygusal veya inançsal gerekçelerle sınırları kontrolsüz bırakmak, o devletin geleceğini tehlikeye atmaktır. Devlet, kendi vatandaşının huzurunu ve kültürel devamlılığını korumakla yükümlüdür. Başka toplumların bakıcısı değildir.

Coğrafya kaderdir derler. Doğrudur. Ama demografi, geleceğin ta kendisidir. "Hümanizm" adı altında bu kontrolsüz akışa sessiz kalmak, insanı sevmek değil; kendi çocuklarının geleceğini ateşe atmaktır. Biz bugün, o geleceği kendi ellerimizle karartma lüksüne sahip değiliz.

Truva Atı Metodu: Bir Siyaset Bilimci Neden Gençlik Romanı Yazar?

Genellikle insanlar, Siyaset Bilimi ve tarih üzerine çalışan, 'otorite', 'egemenlik', 'teoloji' gibi ağır kavramlarla boğuşan birinin; bir grup gencin, bir kedi heykelinin peşindeki macerasını yazmasını şaşırtıcı buluyor.

'Ciddi meselelerden sıkılmadın mı?' diye soruyorlar.

Oysa cevap tam tersi. Kayıp Kedi Heykelinin Sırrı, benim için bir kaçış değil, bir metottu.

Yetişkinlerin zihinleri, betonlaşmış önyargılarla doludur. Bir yetişkine antik tarihi veya eleştirel düşünceyi anlatmak, dolu bardağa su doldurmaya benzer. Ama gençler? Onların zihni, öğrenmeye ve sorgulamaya en açık hazinedir.

Okullarda tarih, genellikle ezberlenmesi gereken savaş tarihleri olarak sunulur. Oysa tarih; gizemdir, maceradır, dedektifliktir. Ben bu romanda, bir Siyaset Bilimci titizliğiyle araştırdığım antik Mısır ve tarihsel gizemleri, bir macera kurgusunun içine gizledim. Buna 'Truva Atı' diyorum. Okur, sadece heyecanlı bir macera okuduğunu sanırken, aslında arka planda tarihsel metodolojiyi, neden-sonuç ilişkisini ve arkeolojinin önemini içselleştiriyor.

Blogumun tanıtımında da dediğim gibi; burası disiplinlerin kesişim noktası. Bir yanda inanç sosyolojisi ve toplumsal tabular üzerine hazırladığım, yakında çok ses getirecek o kapsamlı dosya üzerinde çalışırken; diğer yanda gençlere (ve ruhu genç kalanlara) tarihin gizemli koridorlarında fener tutmak, benim entelektüel yolculuğumun iki ayrı değil, birbirini tamamlayan parçası.

Sonuçta en karmaşık siyasi gerçekler bile, bazen en iyi bir hikaye yoluyla anlatılır.

Eğer siz de tarihin o tozlu ama heyecanlı havasını solumak isterseniz, Kayıp Kedi Heykelinin Sırrı raflarda (ve dijital dünyada) sizi bekliyor.

Bir Kapıdan Fazlasını Kapatmak: 100. Yılında Tekke ve Zaviyeler Devrimi'nin Politik Anatomisi

Bugün, sosyal medya hesaplarımda da paylaştığım üzere, Cumhuriyet tarihinin en kritik kırılma noktalarından birinin, Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılmasına Dair Kanun'un kabul edilişinin (30 Kasım 1925) tam 100. yılı.

Genellikle tarih kitaplarında bu olay, "laiklik yolunda atılan bir adım" cümlesiyle özetlenip geçilir. Ancak bir Siyaset Bilimi Uzmanı olarak olaya baktığımda, orada sadece 'dini mekanların kapatılmasını' değil, çok daha derin bir 'iktidar ve otorite konsolidasyonu' hamlesini görüyorum.

Gelin, vitrinin arkasına geçelim ve 100 yıl önceki bu kararın sosyo-politik kodlarını inceleyelim.

Devlet İçinde Devlet Sorunsalı

1925 Türkiye'sini analiz ederken yapılan en büyük hata, dönemi bugünün dinamikleriyle okumaktır. Oysa o günün tekkeleri, sadece insanların ibadet ettiği masum manevi sığınaklar değildi. Yüzyıllar içinde ekonomik güç devşiren, kendi hiyerarşisini kuran ve en önemlisi 'devlet otoritesine alternatif bir sadakat merkezi' oluşturan yapılar haline gelmişti.

Siyaset biliminin temel kuralıdır: Egemenlik bölünemez.

Modern ulus devlet inşasında, vatandaşın devlete olan sadakatinin arasına giren her türlü feodal, aşiret bazlı veya teokratik ara katman, sistem için bir tehdittir. 1925'teki yasa, aslında bir 'inanç yasaklaması' değil, devletin egemenlik alanını temizleme operasyonuydu.

Zihniyet Devrimi

Mustafa Kemal ve kadrosunun fark ettiği şuydu: Kurumları (Saltanat, Halifelik) kaldırmak kolaydır, ancak o kurumları besleyen zihniyeti dönüştürmek zordur. Tekkelerin kapatılması, işte bu zihniyet dönüşümünün, yani toplumu 'kul' statüsünden 'birey' statüsüne geçirme projesinin en radikal adımıydı.

Şeyhinin iki dudağı arasından çıkacak söze iradesini teslim etmiş bir kitleyle, rasyonel düşünen modern bir toplum inşa edilemezdi.

Bugüne Not

Bugün, İslam öncesi Arap toplumundan günümüze uzanan tarihsel süreçleri incelerken de aynı metodolojiyi izliyorum. Olayları sadece "kim, ne zaman, nerede" sorularıyla değil; "güç kimdeydi, ekonomik kaynaklar nasıl dağılıyordu, kitleler nasıl yönetiliyordu" sorularıyla ele alıyorum.

100 yıl sonra bugün, o kanunun ne kadar hayati olduğunu; "aklı hür, irfanı hür, vicdanı hür" nesillerin önemini daha iyi anlıyoruz.

Tarih, sadece geçmişi anmak için değil, bugünü anlamlandırmak için vardır.

Vitrinin Arkasına Yolculuk: Burası Düşüncenin Mutfağı

Merhaba,

Kitaplar, uzun yolculukların bittiği, son noktanın konulduğu 'vitrin' ürünleridir. Ancak bir fikrin doğuşu, o son noktadan çok daha karmaşık ve heyecan vericidir.

Burası, resmi web sitemdeki kurumsal duruşun kravatını gevşettiğimiz yer.

Kamu Yönetimi’nden Siyaset Bilimi’ne, finanstan afet yönetimine uzanan akademik ve profesyonel geçmişim, bana tek bir şeyi öğretti: Gerçek, disiplinler arası bir bakış açısıyla görünür hale gelir. Sadece bir tarihçi gibi arşive bakmak yetmez; bir siyaset bilimci gibi güç dengelerini, bir finansçı gibi kaynak yönetimini de okumak gerekir.

Bu blogda;

Üzerinde çalıştığım tarihsel/sosyolojik incelemelerin (örneğin İslam öncesi Arap toplumu) perde arkasını,

Kayıp Kedi Heykelinin Sırrı gibi kurgu eserlerimin yaratım süreçlerini,

Ve en önemlisi, "hazır cevapları" reddedip, "doğru soruları" sorma cesaretini bulacaksınız.

Burası bir monolog alanı değil, bir sorgulama atölyesi. Hoş geldiniz.